Mostowski Paweł Michał h. Dołęga (ok. 1721–1781), wojewoda pomorski, potem mazowiecki, jeden z przywódców konfederacji barskiej. Był synem Teodora (Bogdana), (zob.) i Ludwiki Kruszyńskiej, kasztelanki gdańskiej. M., człowiek ambitny i gwałtowny, w mowie, piśmie i uczynkach bardzo nieskrupulatny, miał życie pełne kłótni i procesów. Dziedzicując na Mostowie, Ostromęcku, Siemiątkowie, Kuczborku i Gnojnie, starał się o awans ze sfery średnioziemiańskiej do magnaterii, zaś w pewnej chwili nawet do najwyższych w państwie godności. Lata młodzieńcze spędził w wojsku, awansując od stopnia kadeta do porucznika (był nim w r. 1744 w chorągwi hetmana polnego kor.) i do rangi generał-majora, a w r. 1757 zabiegał o patent na generał-lejtnanta, który wkrótce otrzymał od hetmana Jana Klemensa Branickiego. Był również rotmistrzem chorągwi husarskiej mającej swe leże w Kcyni. Trudno ręczyć za prawdziwość różnych jego o samym sobie wypowiedzi, skoro np. twierdził, że posłował razy sześć, komisarzem w Radomiu był razy pięć. Był na pewno deputatem na Trybunał Piotrkowski z woj. płockiego w r. 1744, a w Radomiu zasiadał niewątpliwie w r. 1756, ale odbył tylko jedno poselstwo na jałowy sejm 1750 r. i na nim ust nie otworzył. To pewne, że od lat czterdziestych szedł za wschodzącą gwiazdą Czartoryskich; był to, jak świadczy nieźle go znający, bo powinowaty Marcin Matuszewicz, «duszą i sercem przyjaciel ks. kanclerza litewskiego», gorliwy jego drobnych zleceń wykonawca. Postarał się o starostwo skarszewskie na Pomorzu, gdzie można było robić dobre interesy z Gdańskiem. Uzyskał starostwo piotrkowskie, ważne ze względu na Trybunał, ale to mu nie wystarczało.
Dn. 17 IV 1758 M., zapłaciwszy kanclerzowi Janowi Małachowskiemu aż 12 000 dukatów porękawicznego, otrzymał za jego rekomendacją woj. pomorskie wraz ze starostwem skarszewskim, a starostwo piotrkowskie odstąpił kanclerzycowi Jackowi. T. r. (3 VIII) otrzymał Order Orła Białego. Szlachta prowincji pruskiej przyjęła go jako intruza (ponieważ nie miał indygenatu pruskiego) i 1 III 1759 złożyła przeciw niemu manifest. M., nie przejmując się tym, stworzył w Prusach Królewskich własne stronnictwo złożone z pruskich zwolenników «familii», zależnych od niego urzędników woj. pomorskiego oraz części drobnej szlachty. Dn. 31 III 1761, mimo niedojścia sejmiku generalnego do skutku, złożył w Grudziądzu przysięgę jako senator pruski. Krok ten wywołał oburzenie zbliżonych do dworu i republikantów przywódców szlachty pruskiej z Czapskimi i Goltzami na czele (tzw. «patrioci pruscy»). Gwałtownie zaprotestowali oni przeciw postępowaniu M-ego i łamaniu przez niego praw pruskich. Obie strony odwołały się do Trybunału, który 19 II 1762 przyznał rację M-emu. «Patrioci pruscy» nie uznali tego dekretu, nadal bojkotowali rządy M-ego i nie dopuszczali do odbycia sejmików, które mogłyby zalegalizować czynności wojewody nieindygeny. We wrześniu 1762 na zjazdach w Starogardzie i Grudziądzu postanowili kontynuować walkę z M-m. Podjęta przez Michała Czartoryskiego na przełomie października i listopada 1762 próba pojednania nie dała wyników z powodu uporu Czapskich. Tymczasem Trybunał, w którym «familia» miała przewagę, 20 XI 1762 i 22 I 1763 ostatecznie wypowiedział się po stronie M-ego. Ten współdziałając z Czartoryskimi, dążącymi wówczas do zamachu stanu, 14 VI 1763 zapowiedział wezwanie całej szlachty pomorskiej na popis pospolitego ruszenia.
W bezkrólewiu M. bez zastrzeżeń szedł za «familią», prosił ją o pomoc finansową i zbroił milicję. Na przełomie r. 1763/4 inspirowani przez Czartoryskich prymas Władysław Łubieński i poseł rosyjski H. Kayserling podjęli się akcji mediacyjnej między «patriotami pruskimi» a M-m. Ostatecznie po długich rokowaniach 23 II 1764 doszło do kompromisu. Uspokoiło to Czapskich i pozwoliło M-emu i «familii» skutecznie przeciwstawić się im i innym republikantom na sejmiku generalnym w Grudziądzu 27 III 1764. M. zasiadał w radzie przy prymasie na czas bezkrólewia. Wziął udział w sejmie konwokacyjnym 1764 r., który powołał go do komisji w sprawie reformy Trybunału i do przeprowadzenia lustracji ekonomii malborskiej i rogozińskiej oraz do deputacji dla rozliczenia sukcesorów po zmarłych podskarbich kor. Na sejmie popierał reformatorskie plany Czartoryskich, aczkolwiek starał się, by nie ograniczono zbytnio praw pruskich. Osłabił w ten sposób nieufność do siebie części «Prusaków». Dn. 4 VIII 1764 utworzył w Malborku konfederację Prus Królewskich i został wybrany jej marszałkiem. Wywołało to oburzenie «patriotów pruskich», którzy usiłowali nie dopuścić do tej elekcji. Z końcem sierpnia M. zjechał jednak do Warszawy, wraz z kilkudziesięcioma przedstawicielami szlachty pruskiej, i 26 VIII 1764 konfederacja Prus Królewskich połączyła się z konfederacją generalną. Dn. 7 IX 1764 M. i jego zwolennicy podpisali elekcję Stanisława Augusta w imieniu prowincji pruskiej. Z końcem września 1764 na konferencjach u prymasa, które miały doprowadzić do pacyfikacji Prus Królewskich, M., poparty przez Czartoryskich, ostro wypowiadał się przeciw «patriotom» i miastom pruskim, żądając, by podporządkowały się jego konfederacji. Na tym skończyły się jego sukcesy.
Król Stanisław August, mając przed sobą wśród innych pilnych zadań ograniczenie autonomii Prus Królewskich, uznał, iż nieustępliwość M-ego rozdrażni tylko szlachtę pomorską i utrudni unifikację prowincji pruskiej z Koroną. Dlatego też w połowie października 1764 zdecydował się przenieść M-ego na inne województwo. Pod naciskiem króla M. nie wziął udziału w sejmiku generalnym w dn. 29 X – 3 XI 1764 w Grudziądzu; 2 XI 1764 zawarł ugodę z J. J. Łochockim, przedstawicielem «patriotów pruskich». Mimo to uczestniczył 1 XII w przedsejmowej konferencji posłów i działaczy politycznych z Prus Królewskich odbytej w Warszawie u bpa chełmińskiego Andrzeja Baiera. Sprzeciwił się wysuwaniu na forum sejmu zbyt daleko idących postulatów dotyczących zachowania autonomii prowincji. W r. 1765 dwór zamierzał przenieść M-ego na woj. sieradzkie. M. żalił się na niewdzięczność króla i żądał, by zwrócono mu koszty procesów z Czapskimi oraz wypłacono ekwiwalent za zmniejszenie dochodów, do czego by doszło w razie rezygnacji przez niego z woj. pomorskiego. «Patrioci pruscy» gotowi byli uiścić jakąś sumę, byle tylko pozbyć się znienawidzonego M-ego, ale miasta nie chciały słyszeć o ponoszeniu jakichkolwiek kosztów. Żona M-ego Anna z Hylzenów, poślubiona w r. 1758, robiła sceny o utopiony w procesach posag.
Tymczasem M. nadal działał w Prusach Królewskich i 10 IX 1765 zwołał do Starogardu sejmik gospodarski woj. pomorskiego, na którym był obecny. Jesienią t.r. osadził w swoim Ostromęcku Żydów, co wywołało obawy Torunia przed konkurencją. Dwór, chcąc uspokoić istniejącą w Prusach Królewskich opozycję, koniecznie pragnął usunąć stamtąd M-ego. Andrzej Zamoyski gotów był nawet odstąpić mu swoje starostwo bydgoskie. Ostatecznie dzięki mediacji króla i sekretarza kor. Jacka Ogrodzkiego doszło do kompromisu. Dn. 18 III 1766 M. zgodził się oddać woj. pomorskie Janowi Jerzemu Flemmingowi i objąć woj. mazowieckie. W zamian za to Flemming wypłacił M-emu 16 000 dukatów oraz obiecał przekazać dochody ze starostwa skarszewskiego za r. 1766. Sumy tej, szacowanej na blisko 80 000 złp., M. jednak nie otrzymał, co doprowadziło do długotrwałego procesu. Za uzyskane pieniądze kupił w październiku 1766 dobra w woj. poznańskim, krakowskim, sandomierskim, ruskim i wołyńskim.
Mimo objęcia 20 V 1766 woj. mazowieckiego zamierzał M. uczestniczyć we wrześniu 1766 w sejmiku generalnym pruskim. Wobec nalegań króla powstrzymał się od udziału w generale, lecz złożył przeciw niemu manifest w Brodnicy. T. r. M. łączył się już z opozycją. Na sejmie wygłosił mowę skierowaną przeciw królowi. Do poczynań radomskich nie mieszał się i nie podpisał żadnego aktu konfederacji partykularnej czy generalnej. Natomiast jeszcze przed Barem spiskował z Adamem Krasińskim, podobno łożył nawet na powstanie grube pieniądze. Jak powiadomiono Stanisława Augusta (w jesieni 1767), M. w swym pałacu na Nowym Mieście konferował często z Michałem Krasińskim i Józefem Pułaskim, a Krasińskiemu dał 150 000 zł – wg innych informacji – 120 000 zł pod zastaw Krasnego. Choć zapewne w Barze nie był, podpis M-ego figuruje (na kopii) pod aktem związku wojskowego 4 III 1768, a 12 III Józef Pułaski mianował go regimentarzem generalnym Prowincji Wielkopolskiej. W porozumieniu z A. Krasińskim i innymi przywódcami brał udział w próbach pozyskania dla konfederacji pomocy Fryderyka II, proponując mu sojusz zaczepno-odporny oraz Kurlandię i awulsa inflanckie, jesienią 1768 przygotowywał konfederację na Mazowszu; werbował, gromadził broń (niechybnie z Prus) i ćwiczył oddziały. Skłonny do fantastycznych rojeń, od młodości rozmiłowany w kabale, uwierzył w swoje wysokie posłannictwo. Swoją dewocyjną pobożność umiał zastosować w propagandzie konfederackiej. Niewątpliwie jego dziełem była ruchawka, która na wiosnę 1769 ogarnęła zachodnią część Mazowsza; jego wykonawcami zaś byli: Jakub Ulejski, Karol Zakrzewski, Józef Sawa Caliński, Maciej Adam Nosarzewski. Zjazd marszałków i regimentarzy 24 III desygnował M-ego na regimentarza generalnego, a 10 IV pod Raciążem na marszałka generalnego kor. Kandydatura M-ego miała tak silne poparcie, że nawet w ciągu kwietnia i maja marszałkowie i konsyliarze wojewódzcy deklarowali swe głosy za nim; pomoc w uzyskaniu regimentarstwa generalnego obiecywał mu początkowo również Teodor Wessel. Ale przedtem jeszcze na jego kwaterę w Działdowie, należącym wówczas do Prus Wschodnich, spadła pruska rewizja. Zabrano broń i pieniądze, sam wódz, aresztowany, wymknął się i uszedł na Śląsk, między innych jawnych czy cichych menerów konfederackich szukających tam schronienia. Wojewoda próbował narzucić się całej organizacji na politycznego wodza. Żonę posłał do Drezna, aby pozyskać sobie protekcję elektora Fryderyka Augusta.
Na Śląsku M. związał się ściśle z Marcinem Lubomirskim, pertraktował z Wesslem, a na Węgrzech z Adamem Krasińskim, z którym się jednakże pokłócił. Osiedliwszy się w Opawie, M. kontynuował akcję na własną rękę, tzn. opisywał Krasińskiego w ciętych odezwach, a ten nie pozostawał mu dłużny. W wyniku tych sporów nastąpiło między nimi zerwanie i utrącenie kandydatury M-ego na rzecz Michała Krasińskiego. Równocześnie kaptował głosy na przyszły akt Generalności. Bawił się również w dyplomację; rozsyłał z Lubomirskim agentów: ks. Efraima Konopkę, ks. Rużbackiego (do Wiednia), a latem 1769 wyprawił Stanisława Trembeckiego przez Wiedeń do Francji z zuchwałym planem: żądał krociowych sum, mnóstwa karabinów, politycznego poparcia dla detronizacji Poniatowskiego (nawet myślał o jego zgładzeniu), aby na jego miejsce osadzić Bourbona. Trembecki zdradził tę całą misję dworowi warszawskiemu, a późniejszych agentów M-ego: Duhamela, Blangisa, Kazimierza Krajewskiego, rząd francuski nie uznawał. M. utrzymywał fikcję własnej generalności, którą ogłosił manifestem 18 XI 1769, choć uczestniczył w niej tylko jeden marszałek wiski Kazimierz Krajewski, a jakiś czas kasztelan sieradzki Jan Miączyński. Po trosze wszyscy odwrócili się od M-ego; nawet Lubomirski szukał ugody z Generalnością.
Wojewoda, pozbawiony dochodów z wydzierżawionych, a przeważnie złupionych majątków, był zagrożony w Ołomuńcu uwięzieniem za długi. Wtedy udał mu się jeszcze jeden eksperyment. Na początku 1771 r. przez awanturnika Włocha Bollo zdołał zainteresować koroną polską landgrafa heskiego (Hessen-Kassel) Fryderyka II; jeździł sam do Kassel, potem działał przez agentów Ignacego Giedroycia i Efraima Konopkę. Miało to ten skutek, że wprawdzie sprawę heską przejęła na swoje konto Generalność, ale z myślą o nowym kandydacie pewni konfederaci urządzili znany zamach na Stanisława Augusta, o jakim przedtem myślał M. W chwili rozbioru Polski M. jako «królobójca» miał powrót do ojczyzny zamknięty. Żona od r. 1770 zabiegała w Warszawie o zdjęcie sekwestru z dóbr, bo też na niej spoczywał główny kłopot wychowania dzieci. Wśród tych zabiegów zakochał się w niej pośrednik kanclerz kor. bp Andrzej Stanisław Młodziejowski, czym oburzony mąż wygotował w Opawie jadowity manifest przeciw niemu. M. nie zaprzestawał myśleć o odegraniu roli politycznej. Liczył na króla pruskiego i jeszcze w początkach 1773 r. są ślady jego starań u landgrafa heskiego. Potem przez żonę próbował przebłagać króla, ale bez skutku. Polecał się wówczas protekcji Sasów i Hesów, ci wskazywali jedynie drogę do łaski rosyjskiej. Wybierający się w r. 1774 do Turcji Kazimierz Pułaski wziął od M-ego 500 dukatów za obietnicę uznawania go za marszałka generalnego konfederacji.
Z początkiem 1774 r. dopadł M. w Paryżu księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego i o mało go nie wsadził do więzienia, ujawniając skrypt z r. 1766, którym książę poręczył za J. J. Flemminga sumę 24 000 dukatów, ściągalną wszędzie po wygraniu sprawy «in foro ubiquinario». Za księciem jednak stanęli bankierzy, a obecni w Paryżu emigranci konfederaccy we własnym interesie zaświadczyli, że owo forum nie rozciąga się na zagranicę. Tą czy inną drogą uzyskał jednak M. środki na kupno dóbr pod Paryżem i przybrał samozwańczo tytuł książęcy. W czasie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych wysłał M., tytułując się księciem, do Kongresu Kontynentalnego memoriał świadczący o braku poczucia rzeczywistości, który proponował utworzenie w jednej z kolonii (Floryda, Karolina lub Wirginia) «Hrabstwa Mostów». M. obiecywał wysyłać tam polskich kolonistów i dlatego kraj ten miał być nazwany «Nową Polską», która byłaby niezawisłym państwem złączonym ze Stanami Zjednoczonymi przez przedstawicielstwo w Kongresie. W zamian za to zapowiadał wysłanie (podobno nawet istotnie wysłał) «cudownego balsamu», który miał w przeciągu paru dni uzdrawiać rannych żołnierzy. W r. 1777, gdy większość emigrantów wróciła do kraju, próbował jeszcze zmiękczyć Stanisława Augusta argumentem, że mu przecież torował kiedyś drogę do tronu. Sprowadził do Francji na wychowanie syna Józefa. Procesów i polemik nie zaniechał do śmierci (ostatnia – z Ignacym Potockim). Wyrobił sobie tytuł hrabiowski w Prusach. Zmarł 18 IV 1781 w Paryżu, mając lat 60.
Żonaty był M. (od r. 1758) z Anną Rozalią Hylzenówną (zm. 1791), córką woj. mińskiego Jana Augusta (zob.), z którą miał córkę Mariannę (1761–1810), żonę Michała Przezdzieckiego, pisarza w. lit., oraz dwóch synów: Józefa (zob.) i Tadeusza (zob.).
Estreicher; Uruski, X; Żychlinski; Czaplewski, Senatorowie Prus Król.; – Dubiecki M., Jeden dzień z życia Piotrkowa w XVIII wieku, w: Obrazy i studia historyczne, W. 1901 I; Forst Battaglia O., Eine unbekannte Kandidatur auf den polnischen Tron, Bonn 1922; Haiman M., Z przeszłości polskiej w Ameryce, Buffalo (New York) 1927 s. 29–33; Hoffmann H. W., Der Danziger Rat verteidigt die Privilegien seiner Stadt und Westpreussens bei der letzten polnischen Königswahl, „Altpreussische Forschungen” T. 20: 1943 s. 104 n.; Konopczyński W., Kiedy nami rządziły kobiety, Londyn 1960 s. 41, 47, 53, 153, 160, 189; tenże, Konfederacja barska, W. 1936–9 I–II; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1909–11 I–II; tenże, Tajemnica Trembeckiego, w: Od Sobieskiego do Kościuszki, W. 1921; Łoza, Hist.Orderu Orła Białego; Mejbaum W., O tron Stanisława Augusta, Lw. 1918; Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, Wr. 1970; Nieć J., Młodość ostatniego elekta, Kr. 1935; Rabowicz E., Stanisław Trembecki w świetle nowych źródeł, Wr. 1965; Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, W. 1970; Święcki T., Historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osób, W. 1858 I; Wojtowicz J., Narastanie kapitalizmu w rolnictwie ziemi chełmińskiej, Tor. 1962 s. 69; – Arch. Wybickiego, I; Diariusze sejmowe z w. XVIII, III; Księgi Referendarii Koronnej z drugiej połowy XVIII wieku, W. 1955 I; Listy nad wypadkami politycznymi w Polsce pisane w latach 1763 i 1766, P. 1846 s. 34–5, 90–1, 99, 103, 109–10, 117, 120, 122–3; Listy Wojciecha Jakubowskiego do Jana Klemensa Branickiego, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1882 s. 69, 128, 143, 154, 160; Lubomirski S., Pamiętniki, Lw. 1925; tenże, Pod władzą księcia Repnina, W. 1971; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876 I, II, IV; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, I; Trembecki S., Listy, Wr. 1954 I; Vol. leg., VII 32, 48, 50–1, 53–4, 90, 103, 106, 130, 140, 150, 167, 219, 342, VIII 247–8, 334,583; Wybicki J., Życie moje, Kr. 1927; Z pamiętnika konfederatki księżnej Teofili z Jabłonowskich Sapieżyny, Kr. 1914; – AGAD: Arch. Publiczne Potockich 313/II, Arch. Radziwiłłów (Listy M-ego do Karola Radziwiłła), Arch. Roskie XIV/49 (Listy M-ego), Metryka Kor. t. 278 k. 16, 358 n., Zbiór Popielów rkp. 161; Arch. Państw. w Tor.: Katalog II, I 46–I 47, II 59–II 61, 3357–3363; B. Czart.: rkp. nr 595 (Mowa M-ego na Senatusconsilium), 653, 660, 672, 831, 835, 927, 940 b, 942 («Racye dla których mimo żądania JM. X. biskupa kamienieckiego nie może bydź JP. podkomorzy Krasiński marszałkiem generalnym»), 3835; B. Jag.; rkp. nr 6672, 7233; B. PAN w Kr.: Teki Pawińskiego, Lauda płockie; WAP w Gd.: rkp. nr 300, 29/221–29/228, nr 300, 29/267; – Dawna B. Krasińskich: Listy M-ego do Marcina Lubomirskiego (zniszczone); – Odpisy relacji z archiwów zagranicznych dokonane przez W. Konopczyńskiego; – Tekst autorski (zmarłego w r. 1952 W. Konopczyńskiego) i dokumentację uzupełnili: Jerzy Dygdała i Wacław Szczygielski.
Władysław Konopczyński